Jak rozmawiać z dzieckiem o śmierci? 

Rozmawiając z dzieckiem o śmierci bliskiej osoby, stajemy przed wyjątkowym wyzwaniem – musimy znaleźć równowagę pomiędzy przekazaniem prawdy a ochroną młodego umysłu przed bólem. Zgodnie z badaniem Moniki Dackiej opublikowanym przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, dziecięca percepcja śmierci ewoluuje wraz z wiekiem i rozwojem poznawczym. Młodsze dzieci mogą postrzegać śmierć jako odwracalną i niekoniecznie uniwersalną, podczas gdy starsze dzieci zaczynają rozumieć jej nieodwracalność i powszechność.

Z badań przeprowadzonych przez Monikę Dacką wynika, że dziecko od urodzenia do 2. roku życia poznaje świata za pomocą doznań i ruchu. Do 2. roku życia najmłodsi nie rozumieją pojęcia śmierci. Są jednak zdolni do współodczuwania emocji. Dostrzegają zmianę tonu głosu opiekunów, przemiany w zakresie sprawowanej opieki (np. mniejszy kontakt fizyczny). Komunikacja potrzeb zachodzi głównie poprzez
płacz. Ważne, by w tym czasie wykazywać troskę o zaspokojenie potrzeb dziecka, w tym o poczucie jego bezpieczeństwa.

Pomiędzy 2. a 5. rokiem życia otaczające zjawiska i wydarzenia z życia dziecka postrzegane są w kategoriach centracji. To znaczy, że uwzględniany jest tylko jeden ich aspekt. Dzieci w tym okresie rozwojowym mogą uświadomić sobie, że śmierć się wydarzyła, ale nie potrafią wyjaśnić, że jest nieodwracalna. Do 5. roku życia dzieci uznają śmierć za zjawisko odwracalne i krótkotrwałe. Kojarzą ją z wyjazdem, snem.

Zmiany zachowania mogą być powodowane poprzez ujawniające się emocje. Dziecko może mieć trudności ze snem, spożywaniem pokarmów. Może też wystąpić zwiększona podatność na infekcje. Dominującymi w tym okresie emocjami są smutek, złość i niepokój. Dziecko poprzez swoje zachowanie chce zwrócić uwagę bliskich. Ważne jest na tym etapie zapewnienie wsparcia, udzielanie odpowiedzi na zadawane pytania. Często formą ekspresji własnych emocji staje się w tym okresie rysunek. 

Od 5. do 9. roku życia dzieci dostrzegają nieodwracalność śmierci. Zaczynają też zauważać, że są pewne czynniki, które mogą powodować śmierć. Trudność sprawia zrozumienie powszechności oraz ostatecznie wskazanie jej przyczyn. Dziecko potrafi zidentyfikować różnice między umarłym a żyjącym.

W wieku 7 lat dochodzi do personifikacji śmierci. Około 8. roku życia pojawia się świadomość braku odczuwania przez osobę zmarłą lęku, bólu. Wyobrażenie śmierci u dziecka powyżej 9. roku życia staje się bardziej realistyczne. Koncentracja na teraźniejszości i aktywności towarzyskiej nie przyczynia się do rozmyślania o śmierci. Poczucie świadomości śmierci związane jest z jej nieuchronnością, nieodwracalnością i powszechnością. 

Psycholodzy zalecają, aby w rozmowach o śmierci z dziećmi używać prostych, klarownych sformułowań, unikając jednak metafor, które mogą być mylące. Dziecko, niezależnie od wieku powinno wiedzieć, że to, co czuje, jest normalną reakcją na stratę i że może otwarcie wyrażać swoje uczucia smutku, złości czy strachu.

Powiedzenie dziecku o śmierci kogoś bliskiego jest często jeszcze trudniejsze. Wielu rodziców obawia się tego momentu, nie wiedząc, jak przekazać informację lub obawiając się reakcji dziecka. Ważne jest, aby pamiętać, że opóźnianie tej rozmowy może stworzyć dodatkowe problemy, takie jak fantazje czy niepotrzebne obawy. Zamiast tego, eksperci zachęcają do otwartości, pozwalając dzieciom na zadawanie pytań i uczestniczenie w procesie żałoby, co jest kluczowym elementem radzenia sobie ze stratą.

W momencie, gdy dziecko jeszcze nie wie o śmierci bliskiej osoby, a rodzic staje przed wyzwaniem poinformowania go o tej bolesnej prawdzie, konieczne jest przyjęcie szczególnie wrażliwego podejścia. Dzieci mogą różnie reagować na wiadomość o śmierci, w zależności od wieku, osobowości oraz wcześniejszych doświadczeń związanych ze stratą. Kluczowe jest przekazanie informacji w prosty, jasny sposób.

Aby powiedzieć dziecku o śmierci bliskiej osoby, warto:

• Formułować proste wyjaśnienia adekwatne do wieku dziecka i podawać fakty.
• Zapewniać dziecko, że to nie jest jego wina.
• Przygotować je do różnych form pamięci o zmarłym, takich jak pogrzeb, co może pomóc w radzeniu sobie z żałobą.
• W rozmowie z dzieckiem okazywać szacunku dla jego pytań. Dzięki temu można budować poczucie bezpieczeństwa.
• W sytuacji, gdy dziecko zadaje pytania, warto dawać odpowiedzi. Jeśli nie otrzymuje odpowiedzi, może nabierać przekonania, że temat śmierci nie jest istotny.
• Przekazując trudne informacje, warto formułować proste i zrozumiałe zdania. Można też podzielić informacje na mniejsze części.
• Ważne jest, by przekazując przykre wiadomości, mówić spokojnym głosem.
• Dziecko powinno sobie uświadomić nieodwracalność straty, zaakceptować towarzyszący jej ból, dostosować się do nowych okoliczności oraz rozpocząć nowy etap życia, pamiętając o osobie zmarłej.

Rodzice powinni przygotować się na różne reakcje – od milczenia po płacz, a nawet złość. Ważne jest, aby pozwolić dziecku wyrazić swoje uczucia i zadawać pytania, które mogą pojawić się natychmiast lub po jakimś czasie. Zaleca się, aby rozmowę przeprowadzić w spokojnym otoczeniu, zapewniając dziecku poczucie bezpieczeństwa i akceptacji.

W procesie mówienia o śmierci bliskiej osoby istotne jest także zapewnienie dziecku stałego wsparcia. Rodzic powinien być przygotowany na to, że temat śmierci może powracać w rozmowach wielokrotnie, w miarę jak dziecko będzie przetwarzało informacje i dostosowywało się do nowej rzeczywistości. Przejrzyste komunikowanie się, cierpliwość i empatia to podstawowe narzędzia, które rodzice powinni wykorzystać w tym delikatnym procesie.

1. Śmierć ojca lub matki

Co robić w sytuacji, gdy umiera jeden z najbliższych członków rodziny, jeden z rodziców? Strata ojca lub matki to dla dziecka zdarzenie, które zasadniczo zmienia jego cały świat. Psychologowie zwracają uwagę na konieczność zapewnienia dziecku stabilności emocjonalnej i uczucia bezpieczeństwa w tak trudnym czasie. Badania przeprowadzone przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej podkreślają, że wsparcie ze strony drugiego rodzica lub innych bliskich członków rodziny jest kluczowe dla zdrowego przepracowania żałoby przez dziecko.

W takiej niezwykle trudnej sytuacji ważne jest, aby mówić o zmarłym rodzicu z miłością i szacunkiem, przywoływać wspólne, pozytywne wspomnienia, które mogą być pocieszeniem i podkreślać, że choć fizycznie go z nami nie ma, nadal jest obecny w naszych myślach i sercach. Pomocne mogą okazać się wspólne rodzinne zdjęcia, pamiątki po zmarłym rodzicu lub opowieści dotyczące czasów jego życia. 

2. Śmierć dziadka lub babci

Śmierć dziadka lub babci to często pierwsze doświadczenie dziecka ze śmiercią kogoś bliskiego. W tej sytuacji rodzice mogą pomóc dziecku zrozumieć, że śmierć jest naturalnym elementem życia i że każdy z nas kiedyś odejdzie.

Psychologowie sugerują, że należy rozmawiać z dzieckiem o śmierci dziadków, używając prostych i jasnych wyjaśnień, pozwalając jednocześnie na wyrażanie smutku i tęsknoty. Można zachęcić dziecko do rysowania, pisania listów do dziadków lub innych form wyrażania uczuć, co może być dla niego terapeutyczne i pomóc w przejściu przez proces żałoby.

3. Śmierć rodzeństwa

Strata rodzeństwa jest dla dziecka doświadczeniem głęboko wstrząsającym i może wywołać szereg skomplikowanych emocji, od żalu po poczucie winy. Zalecenia psychologów, oparte na badaniach Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, podkreślają, jak ważne jest, aby rodzice byli obecni i dostępni dla dziecka, które straciło brata czy siostrę. Powinni pozwolić mu wyrażać swoje uczucia i myśli, niezależnie od tego, jak trudne lub niepokojące mogą się wydawać.

Otwarta komunikacja, wsparcie emocjonalne i zapewnienie, że żadne uczucie nie jest „złe” lub „niewłaściwe”, może pomóc dziecku poradzić sobie z tak ogromną stratą. Utrata rodzeństwa może również wpłynąć na postrzeganie własnej pozycji w rodzinie i poczucie własnej wartości, dlatego wsparcie psychologiczne może być w tej sytuacji nieocenione.

Zachowanie zdrowia psychicznego dziecka po śmierci bliskiej osoby jest jednym z najważniejszych zadań, przed którymi stają opiekunowie. Dzieci potrzebują wsparcia, by nauczyć się radzić sobie ze stratą i wyrażać swoje uczucia w bezpieczny sposób.

Rozmowy o śmierci powinny być prowadzone otwarcie i tak często, jak dziecko tego potrzebuje. Przez nie unikamy budowania tabu wokół tematu śmierci, co mogłoby prowadzić do niezdrowych mechanizmów radzenia sobie z żałobą.

Jeżeli chodzi o udział dziecka w pogrzebie, decyzja ta powinna być uzależniona od wieku i indywidualnych reakcji dziecka na śmierć. Niektóre dzieci mogą odczuwać potrzebę pożegnania się i uczestniczenia w ceremonii, inne mogą tego nie chcieć lub nie być na to gotowe.

Linda Goldman, w swojej książce „Children Also Grieve”, podkreśla, że dzieci, tak jak dorośli, przechodzą proces żałoby i mogą potrzebować różnych form wsparcia. Włączenie dziecka w rytuały pożegnania, takie jak pogrzeb czy rocznica śmierci, może pomóc mu w zrozumieniu i akceptacji straty. Ważne jest, aby dzieci wiedziały, że mogą mówić o osobie, która odeszła, wspominać ją i wyrażać swoje uczucia w dowolnym momencie.

Dostarczenie dziecku odpowiedniego wsparcia emocjonalnego, w tym profesjonalnej pomocy psychologicznej, jeśli jest taka potrzeba, jest kluczowe dla jego zdrowia psychicznego w obliczu straty. Warto też siegać po książki, które przygotują rodziców i dzieci do rozmów na ten temat. 

Rozmowa z dzieckiem o emocjach jest kluczowym elementem jego rozwoju emocjonalnego i społecznego. Aby nauczyć dziecko rozumienia i wyrażania swoich uczuć, ważne jest, aby stworzyć przestrzeń, w której może ono czuć się bezpieczne, dzieląc się swoimi doświadczeniami.

Podczas takich rozmów, zachęcaj dziecko do opisywania swoich uczuć, używając prostych i zrozumiałych dla niego słów. Pokaż dziecku, że wszystkie emocje są naturalne i akceptowalne, a także ucz je, jak je nazwać i radzić sobie z nimi w zdrowy sposób. Dzielenie się własnymi uczuciami z dzieckiem może również pomóc w budowaniu jego empatii i umiejętności rozumienia emocji innych. Więcej informacji o tym, jak rozmawiać z dzieckiem o emocjach, znajdziesz w osobnym artykule na blogu. 

Rozmowa z dzieckiem o śmierci to jeden z najtrudniejszych aspektów wychowania, ale jednocześnie niezwykle ważny element przygotowania młodego człowieka do życia. Kluczem do sukcesu jest tutaj otwartość, empatia i gotowość do wsparcia dziecka w każdym etapie jego rozwoju emocjonalnego. Pamiętajmy, że dzieci potrzebują czasu, aby zrozumieć i zaakceptować stratę, a rola dorosłych to towarzyszenie im w tej podróży z troską i zrozumieniem.

Podsumowując, warto podkreślić, że rozmowy o śmierci powinny być dostosowane do wieku dziecka oraz indywidualnej wrażliwości. Powinniśmy zachęcać do wyrażania uczuć i dzielenia się przemyśleniami, a także oferować konkretne sposoby na uporanie się z żałobą. Udział w rytuałach pożegnania może być częścią procesu leczenia. Pamiętajmy, że każde dziecko jest inne i każde może potrzebować innego rodzaju wsparcia.

Dzięki temu artykułowi, rodzice i opiekunowie powinni poczuć się bardziej przygotowani do podejmowania tych trudnych rozmów, mając na uwadze, że śmierć, choć trudna, jest naturalną częścią życia. Przez wspieranie dzieci w tych trudnych chwilach, uczymy ich nie tylko jak radzić sobie ze stratą, ale także jak dojrzewać emocjonalnie i rozwijać głębokie zrozumienie dla cyklu życia.

Czy ten artykuł był pomocny?