Przemoc psychiczna i emocjonalna wobec dziecka – jak sobie z nią radzić?

Zarówno przemoc w białych rękawiczkach jak i „gaslighting” to formy przemocy psychicznej, które są mniej widoczne i trudniejsze do zidentyfikowania niż przemoc fizyczna, ale poważnie wpływają na zdrowie emocjonalne ofiar, tworząc w nich często głębsze blizny niż w przypadku przemocy fizycznej.

Przemoc w białych rękawiczkach to manipulacyjne zachowania, które mają na celu kontrolowanie i osłabianie innej osoby, bez użycia siły fizycznej. Może to być wywieranie presji emocjonalnej, oskarżanie, wyśmiewanie, ignorowanie, gaszenie poczucia własnej wartości, krytykowanie i izolowanie od przyjaciół czy rodziny. 

Ofiary często nie zdają sobie sprawy, że są ofiarami przemocy emocjonalnej, ponieważ ich agresorzy nie stosują żadnej siły fizycznej, a ich zachowania są subtelne i łatwiej je zignorować lub zbagatelizować w codziennym życiu.

„Gaslighting” to forma manipulacji polegająca na wprowadzaniu ofiary w stan dezorientacji i wątpliwości co do własnej percepcji, zdrowego rozsądku i pamięci. 

Osoba stosująca „gaslighting” może celowo wprowadzać ofiarę w błąd, kłamać, zaprzeczać faktom, wmawiać rzeczy, które się nie zdarzyły lub przekręcać rzeczywistość, aby osłabić poczucie rzeczywistości ofiary i zwiększyć swoją kontrolę nad nią.

Ekspertka Anna Gupta wyróżnia trzy podkategorie przemocy w szkole. Są to: 

• Przemoc werbalna – najczęstszy rodzaj zastraszania. Obejmuje słowne obrażanie, wyzywanie, przezwiska i upokarzające uwagi. Może różnić się od raczej nieszkodliwych form wyzwisk typu “głupek”, “mazgaj” do całkiem poważnych i wulgarnych.
• Przemoc fizyczna – najłatwiejsza do zaobserowania. Powoduje to fizyczne szkody prześladowanej osoby lub jej własności. Prześladowcy fizyczni są zwykle więksi, silniejsi i bardziej agresywni, niż ich rówieśnicy. Fizyczne zastraszanie może obejmuje kopanie, uderzenie, bicie, opluwanie..
• Przemoc społeczna – jest często skierowana bezpośrednio w reputację dziecka. Trudno jest ją rozpoznać, ponieważ zwykle zdarza się poza wiedzą prześladowanej osoby oraz kiedy w pobliżu nie ma dorosłych. Zastraszanie społeczne prowadzi do zaszkodzenia czyjejś reputacji i ma na celu powodowanie upokorzenia.

W przeciwieństwie do przemocy fizycznej przemoc emocjonalna jest trudniejsza do zauważenia i trudniej ją udokumentować, co sprawia, że jej ofiary często czują się osamotnione i pozostawione bez pomocy.

Przemoc emocjonalna często rani dziecko bardziej niż przemoc fizyczna i zostawia ślad w psychice na dłużej. Najczęściej szantaż emocjonalny wobec dziecka przyjmuje postać: 

• krytykowania i szyderstwa – rodzic może ciągle krytykować i wyśmiewać swoje dziecko, co prowadzi do zmniejszenia poczucia własnej wartości i poczucia winy u dziecka. Dziecko może czuć się zdominowane i niepotrzebne.
• izolacji – rodzic może (świadomie lub nieświadomie) odizolować dziecko od kontaktów z rówieśnikami, rodziną lub przyjaciółmi, co prowadzi do poczucia osamotnienia i braku wsparcia społecznego.
• gróźb – rodzic może grozić dziecku przemocą, wykorzystaniem lub innymi negatywnymi konsekwencjami w celu zmuszenia dziecka do posłuszeństwa. Groźby te prowadzą do poczucia strachu i lęku u dziecka.
• manipulacji emocjonalnej – rodzic może manipulować emocjami dziecka, wykorzystując jego poczucie winy lub strachu, aby osiągnąć swoje cele. Takie zachowanie może prowadzić do trudności z regulacją emocji u dziecka.
• ignorowania – rodzic może ignorować potrzeby i emocje dziecka, co prowadzi do poczucia odrzucenia i osamotnienia. Dziecko może czuć się niezauważone i niesłyszane.
• wyśmiewania – rodzic może wyśmiewać dziecko lub jego zainteresowania, co prowadzi do poczucia wstydu i poczucia odrzucenia u dziecka.
• izolacji emocjonalnej – rodzic może nie okazywać dziecku emocji, a tym samym uniemożliwić mu rozwijanie zdolności do nawiązywania zdrowych relacji emocjonalnych.

Cyberbullying to rodzaj agresji, w którym najczęściej rówieśnicy ze szkoły używają nowoczesnej technologii, takiej jak internet, media społecznościowe, SMS-y, czy e-maile, do celowego i powtarzalnego szkodzenia, zastraszania, znieważania, upokarzania i atakowania  innej osoby.

Jak mówi ekspertka Adrienne Landry, dzieci często ukrywają przed rodzicami to, co się z nimi dzieje w szkole lub w Internecie. Dlatego warto utrzymywać dobre relacje z dzieckiem i regularnie interesować się co u niego słychać. Mając dobre relacje z dzieckiem, rodzice mogą zauważyć, że z jakiegoś powodu jest ono bardziej zdenerwowane niż zwykle. 

Adrienne Landry wyjaśnia, że bullying działa jak trucizna na wszystkich jego uczestników, nawet tych na uboczu. Rodzice muszą zrozumieć, że bycie biernym obserwatorem jest równie traumatyczne dla dziecka. 

“Dziecko, które widzi prześladowanie, może zacząć myśleć o tym jako o czymś normalnym. Dzieci mogą się bać bycia na miejscu ofiary i myśleć, że jeśli się zaangażuję, też będę prześladowany”. – dodaje ekspertka. 

Dlatego rozwijanie inteligencji emocjonalnej dziecka od najmłodszych lat jest jednym z kroków w kierunku zadbania o psychikę dziecka. Inteligencja emocjonalna pomaga nie tylko kontrolować własne emocje, ale także wpływać na emocje innych, w tym agresorów oraz kontrolować ich zachowanie.

Więcej o zjawisku cyberbullyingu przeczytasz w osobnym artykule na temat różnych form przemocy wśród dzieci i sposobów radzenia sobie z nimi. 

Objawy przemocy psychicznej są trudniejsze do zmonitorowania, niż w przypadku przemocy fizycznej – mówi Anna Gupta. Nękane dziecko może wydawać się przygnębione, cierpieć na koszmary senne, niespokojny sen i mieć trudności z zasypianiem, może też omijać posiłki lub odmawiać jedzenia. 

Prześladowane dzieci mają tendencję do spadku własnej samooceny, przez co rodzice mogą obserwować niższe oceny i niechęć dziecka do chodzenia do szkoły. Mogą też pojawiać się częste bóle głowy i bóle żołądka. 

Wszystkie formy niefizycznej przemocy są bardzo szkodliwe dla zdrowia psychicznego ofiary i mogą prowadzić do poważnych konsekwencji takich jak rozwój depresji, lęków, niskiej samooceny, izolacji społecznej, a nawet samobójstwa.  

Co więcej, dziecko z zaburzeniami emocjonalnymi ma trudności z relacjami społecznymi, nawiązywaniem znajomości i szczęśliwym życiem w dorosłości. Jedną z najczęstszych konsekwencji przemocy psychicznej wobec dzieci, którą łatwo przeoczyć jest jednak… wstyd. 

Wstyd to emocja, która pojawia się, gdy dziecko czuje, że narusza społeczne normy lub standardy oraz własne wyobrażenia i obawia się, że zostanie odrzucone lub ośmieszone przez innych. 

Dla małych dzieci, które dopiero budują własne poczucie tożsamości i samoocenę, wstyd jest szczególnie trudnym uczuciem. Rozwijające się małe umysły potrzebują przestrzeni do popełniania błędów i nauki na nich, bez karcenia i odczuwania wstydu. 

Przemoc psychiczna, która prowadzi do długotrwale utrzymującego się uczucia wstydu u ofiary, wpływa na codzienne życie na wiele sposobów. Prowadzi m.in. do: 

• zmniejszenia samooceny – dzieci, które często doświadczają wstydu, mogą zacząć wątpić w swoją wartość i poczucie własnej wartości. Mogą czuć się niekompetentne i niesłusznie oceniane przez innych.
• trudności z nawiązywaniem relacji – dzieci, które odczuwają wstyd, mogą czuć się niepewnie w relacjach z innymi ludźmi. Mogą unikać kontaktów społecznych i izolować się od innych.
• depresji i lęków – wstyd może prowadzić do poważnych zaburzeń emocjonalnych, takich jak depresja i lęk. Dzieci, które doświadczają wstydu, mogą być bardziej narażone na problemy emocjonalne.
• zwiększenia agresji – niektóre dzieci reagują na wstyd poprzez agresję i wrogość. Mogą atakować innych, aby ukryć swoje uczucia wstydu i lęku.
• zaburzeń odżywiania – wstyd może również prowadzić do zaburzeń odżywiania, takich jak bulimia i anoreksja. Dzieci mogą próbować zmienić swoje ciało, aby uniknąć wstydu związanego z jego wyglądem.

Jak pomóc dzieciom radzić sobie ze wstydem? 

Aby pomóc dzieciom w radzeniu sobie ze wstydem, ważne jest, aby zapewnić im bezwarunkową akceptację i miłość. Warto rozmawiać z dzieckiem oraz na każdy kroku okazywać mu wsparcie i szczerość. 

Dorośli powinni pomóc dzieciom zrozumieć, że wszyscy czasem popełniają błędy i że wstyd jest normalnym uczuciem. Ważne jest również, aby dzieci miały dobre wzorce w postaci bliskich osób, które potrafią radzić sobie ze wstydem w sposób konstruktywny i nieszkodzący sobie i innym. 

Dzięki umiejętnemu radzeniu sobie ze wstydem oraz otwartym rozmowom z dzieckiem nawet na tematy tabu można budować samoocenę i pewność siebie dziecka, a tym samym uczynić je bardziej odpornym  na przemoc emocjonalną. 

Oto 7 praktycznych wskazówek dla rodziców i nauczycieli, jak wychować pewne siebie dziecko, które będzie w stanie przeciwstawić się agresji słownej, zawstydzaniu oraz przemocy. 

Dużą rolę w niedopuszczeniu do poniżania dziecka przez rodzica, nauczyciela czy rówieśników odgrywa rozwój inteligencji emocjonalnej dziecka od jak najmłodszych lat. Poza tym warto podjąć następujące działania: 

1. Stosuj pozytywne wzmocnienie: jest to sposób oparty na nagradzaniu i chwaleniu dziecka za dobre zachowanie. Zamiast krytykować dziecko za błędy, skup się na tym, co robi dobrze i często chwal je za to. Pociecha, która czuje się doceniona za swoje działania i otrzymuje regularne pochwały, będzie bardziej skłonna do powtarzania pozytywnych zachowań.
2. Przekierowuj zachowanie w konstruktywny sposób: zamiast krytykować dziecko, gdy robi coś nieodpowiedniego, spróbuj przekierować jego zachowanie w konstruktywny sposób. Na przykład, zrezygnuj z krzyczenia na dziecko, żeby przestało biegać po domu, a zaproponuj mu coś bardziej konstruktywnego jak przebiegnięcie się na plac zabaw lub do ogrodu.
3. Unikaj publicznego upokorzenia: takie publiczne upokorzenie (nawet z błahych powodów) może być dla dziecka bardzo krępujące i spowodować utrwalenie złego wspomnienia na bardzo długi czas. Zawsze rozmawiaj z dzieckiem w prywatności, zwłaszcza na wrażliwe tematy i unikaj krytykowania go w obecności innych osób.
4. Zrozum, skąd dziecko bierze swoje zachowania: zanim zaczniesz krytykować dziecko, spróbuj zrozumieć, skąd biorą się jego negatywne zachowania. Często dzieci zachowują się w określony sposób, bo mają jakieś potrzeby, których nie potrafią wyrazić w inny sposób lub wydaje im się, że robią dobrze, ponieważ rodzic czy nauczyciel nie wytłumaczył im w pełni danej sytuacji, czy okoliczności.
5. Bądź konsekwentny: konsekwencja jest kluczowa w wychowaniu dziecka. Dziecko powinno zawsze wiedzieć, co jest dobre, a co złe, a rodzice powinni konsekwentnie trzymać się ustalonych reguł i konsekwencji za ich złamanie.
6. Wspieraj dziecko w radzeniu sobie z trudnymi emocjami: do których możemy zaliczyć wstyd, niepewność, czy niskie poczucie własnej wartości. Pokaż dziecku, że w każdej sytuacji możesz mu pomóc i nie skrytykujesz go za to, że odczuwa skomplikowane, złożone emocje. Odczuwanie emocji jest naturalną rzeczą i zawsze należy dać na nie dziecku przestrzeń oraz nauczyć samodzielnego radzenia sobie z nimi.  
7. Buduj pozytywną samoocenę u dziecka: Pomóż dziecku budować pozytywną samoocenę i poczucie własnej wartości. Chwal za każde osiągnięcie i pomóż rozwijać różnorodne talenty i zainteresowania. Pozwól dziecku na wszechstronny rozwój i eksplorowanie samego siebie, zwłaszcza w okresie dojrzewania. Dziecko, które ma wysoką samoocenę, jest bardziej odporne na krytykę i wstyd.

Uczenie dzieci wyrażania swoich uczuć i emocji w zdrowy sposób jest kluczowym elementem kształtowania ich zdrowia psychicznego. Dzieci, które potrafią lepiej zrozumieć swoje własne emocje i wiedzą, jak sobie z nimi poradzić w codziennym życiu, są pewniejsze siebie, silniejsze i zdrowsze. Trudniej je też zawstydzić i rzadziej padają ofiarami przemocy psychicznej. 

Poprzez otwarte rozmowy z rodzicami na temat wstydu i innych trudnych emocji, dzieci mogą nauczyć się, jak radzić sobie z nimi w konstruktywny sposób i uniknąć negatywnych skutków, jakie wstyd może mieć na ich zdrowie psychiczne. Dlatego tak ważne jest, aby rodzice, opiekunowie i nauczyciele zachęcali dzieci do wyrażania swoich emocji w sposób, który jest dla nich zdrowy i naturalny, a jednocześnie pomaga im radzić sobie z trudnymi sytuacjami w życiu.

Oto 8 tytułów seriali i filmów dla starszej młodzieży i dorosłych, które poruszają temat kształtowania pozytywnych postaw wobec przemocy psychicznej i emocjonalnej:

1. „Never Have I Ever” (wiek: 14+) – serial Netflixa, który opowiada o dorastaniu młodej hinduskiej dziewczyny w Stanach Zjednoczonych i porusza tematy takie jak akceptacja siebie i innych, a także radzenie sobie z traumą.
2. „Atypical” (wiek: 13+) – serial Netflixa, który opowiada o życiu chłopca ze spektrum autyzmu i jego rodzinie. Porusza temat akceptacji inności i radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
3. „Chłopiec z latawcem” (wiek: 17+) – film, który opowiada o życiu chłopca z Afganistanu i porusza tematy takie jak przyjaźń, lojalność, odpowiedzialność oraz radzenie sobie z traumą i przemocą.
4. „Ginny & Georgia” (wiek: 16+) – serial Netflixa, który opowiada o matce i córce, które przeprowadzają się do nowego miasta i starają się stworzyć nowe życie. Serial porusza tematy takie jak akceptacja samego siebie, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami i przemocą psychiczną oraz związkami międzyludzkimi.
5. „To the Bone” (wiek: 17+) – film, który opowiada o młodej dziewczynie chorej na anoreksję i jej walce z chorobą. Porusza temat akceptacji samego siebie, walki z traumą oraz przyjaźni.
6. „13 Reasons Why” (wiek: 17+) – serial Netflixa, który opowiada o samobójstwie młodej dziewczyny i jego konsekwencjach dla jej przyjaciół. W intrygującej narracji porusza problem radzenia sobie z traumą, braku akceptacji siebie, przemocy psychicznej i fizycznej oraz skomplikowanych związków wśród młodzieży. międzyludzkie.
7. “Sex Education” (wiek: 18+) – serial Netflixa, który skupia się na życiu młodych ludzi i tematach związanych z seksualnością oraz emocjami, jakie towarzyszą wchodzeniu w dorosłość. Jednym z wątków poruszanych w serialu jest temat przemocy psychicznej i emocjonalnej. W serialu pokazane są negatywne skutki takiej przemoc dla psychiki i zdrowia emocjonalnego młodych ludzi. Jednym z kluczowych przekazów serialu jest potrzeba otwartej i uczciwej rozmowy o problemach emocjonalnych oraz potrzeba wsparcia ze strony bliskich, w tym rodziny i przyjaciół.
8. “The Glory” (wiek: 18+) – koreański serial na Netflixie, który ukazuje dramatyczną historię dziewczyny doświadczającej przemocy psychicznej ze strony rówieśników. Bohaterka próbuje zmierzyć się z tym problemem i walczy o zachowanie poczucia własnej wartości i godności. Serial pokazuje negatywne skutki przemoc w szkole, które wpływają na zdrowie psychiczne w dorosłym życiu. 

Antyprzemocowe i psychologiczne profile na Instagramie, które warto śledzić

Poniżej znajdziesz kilka wartościowych profili na Instagramie, które wspierają dzieci i dorosłych w walce o swoje prawa i zdrowie psychiczne. Warto sięgać po fachową pomoc, nie tylko, gdy sytuacja wymyka się już spod kontroli. 

• @natuli_dziecisawazne – polskie wydawnictwo zajmujące się szeroko potrzebami dzieci i rodziców, również z zakresu psychologii dziecięcej. 
• @mama_psycholog_dzieciecy – Ewa Sękowska-Molga, edukacja i psychologia dzieci i młodzieży.
• @psycholozkadziecieca.anitajr – Anita Janeczek-Romanowska, psycholożka dziecięca, w trakcie 4-letniego szkolenia z psychoterapii dzieci i młodzieży, oferuje konsultacje dla dzieci i wspiera dziecięcy rozwój. Ostatnio podzieliła się z nami swoim doświadczeniem i wiedzą na temat dziecięcego ADHD, o czym przeczytasz na blogu. 
• @sexedpl – Fundacja SEXED.PL, organizacja pozarządowa wspierająca edukację seksualną w Polsce i oferująca antyprzemocową linię pomocy. 
• @psychologiadzieci – Natalia Supeł – Lipińska, psycholog dzieci i młodzieży, pomaga dorosłym zobaczyć świat oczami dzieci.
• @psycholog_w_szkole – Agata i Karolina, psychologia i edukacja. Dziewczyny opowiadają o pracy psychologa szkolnego, szkolą nauczycieli, specjalistów i rodziców. Na ich profilu znajdziesz infografiki i cenne rady.